Hortus Conclusus - Khép mình để tìm kiếm vẻ đẹp nội tại

Tựa đề bài viết thoạt nghe qua có vẻ trừu tượng, nhưng đó thực chất là điều mà các Hortus Conclusus đã trải qua từ khi bắt đầu xuất hiện. Để có được một chỗ đứng riêng trong lịch sử kiến trúc, các Hortus Conclusus đã chắt lọc cho mình những tinh túy trong giới hạn cho phép. Hay nói cách khác, sự khép mình của không gian buộc con người phải sáng tạo để tìm tòi nét đẹp ẩn sâu bên trong cái giới hạn tưởng chừng như vô nghĩa, bí bách và không lối thoát.

Trước hết hãy cùng nhau làm rõ khái niệm Hortus Conclusus. Theo tiếng Latin, Hortus là vườn nói chung, hoặc sân chơi; Conclusus có nghĩa là vây quanh, bao bọc. Như vậy có thể hiểu Hortus Conclusus là một khu vườn khép kín, phân định không gian trong ngoài. Trong nghệ thuật của Cơ đốc giáo thời Trung cổ, hình ảnh khu vườn luôn xuất hiện với tường bao quanh, làm nổi bật sự thuần khiết của không gian bên trong. Nó cũng có thể là một phép so sánh với khu Vườn Địa đàng, là mảnh đất có thể tái hiện thiên nhiên và củng cố sự hiện hữu của con người.

Trong tác phẩm The Anunciation, Fra Angelico miêu tả 
cảnh truyền tin của Đức Mẹ trong một khu vườn. 

Chất liệu của một khu vườn khép kín

Nguyên tắc cơ bản của mọi khu vườn là một không gian được sử dụng cho mục đích trồng trọt. Mỗi khu vườn là một sự diễn giải và tái hiện thiên nhiên cũng như phản ánh văn hóa. Thế nhưng ở một khu vườn khép kín, con người còn có thể định hướng bản thân trong không gian, thời gian, thông qua các yếu tố như biểu kiến mặt trời, các chòm sao, các mùa và tác động của ngày - đêm lên khu vườn. Sự ảnh hưởng sâu sắc này của vũ trụ đến mọi chiều kích của Trái Đất khiến cho vũ trụ chính nó đôi lúc cũng trở nên choáng ngợp, thậm chí đáng sợ đối với con người. Điều này giải thích cho việc xuất hiện ranh giới giữa khu vườn và không gian xung quanh, vô hình trung tạo ra một ngưỡng ma thuật giữa hai thế giới. Hình thức rõ ràng nhất của sự phân tách là bức tường. Nó hạn chế sự trao đổi giữa trong và ngoài, mọi khoảng mở đều được quản lý chặt chẽ và việc xâm nhập vào không gian bên trong cần được trải nghiệm một cách có ý thức.

Các loại hình Hortus Conclusus

Hortus Conclusus được ví như những căn phòng, khi mà không gian phía sau những bức tường bao được chăm chút kỹ lưỡng không thua gì việc thiết kế nội thất cho một công trình. Vì thế, khi nói đến Hortus Conclusus, người ta không thể không đề cập đến tính thẩm mỹ của chúng. Ba khía cạnh của vẻ đẹp được Thomas Aquinas phát triển có thể được tìm thấy trong ba loại hình Hortus Conclusus phổ biến thời Trung cổ, thường thấy trong các tu viện, lâu đài và trung tâm thành phố. Ba loại hình này được phân biệt rõ ràng bởi hình thức và công năng, vì vậy, tên của chúng cũng được đặt tương ứng: Hortus Ludi, Hortus Catalogi và Hortus Contemplationis. 

Lần lượt: Hortus Ludi, Hortus Conclusus, Hortus Contemplationis

Hortus Ludi: Bản thân khu vườn chính là cảnh quan

Trong các Hortus Ludi, mỹ thuật thị giác được đề cao, vẻ đẹp đến từ những góc nhìn cảnh quan khác biệt so với hai Hortus Conclusus còn lại. Mục đích tạo ra không gian dành cho các trò chơi và thú vui, Hortus Ludi chính là khu vườn thuộc về lối sống phong nhã. Mặc dù khép kín nhưng nó không hoàn toàn bị che khuất từ phía ngoài. Không gian bên trong như một pháo đài có tường bao với các tháp pháo đọ sức cùng cảnh quan thiên nhiên xung quanh. Nhờ lối đi có mái che kết nối giữa các tòa tháp mà người ta có thể phóng tầm mắt từ bên trong khu vườn ra cảnh quan phía xa bên ngoài. Sự thú vị của Hortus Ludi còn nằm ở vai trò kép: được nhìn nhận hình thức từ cả hai phía. Nói cách khác, nó là một căn phòng ngoài trời, là sân chơi nơi không khí thoáng đãng kết hợp với sự an toàn và dễ chịu của một ngôi nhà.

 

Hortus Catalogi: Sự sắp đặt các mặt phẳng

Hortus Catalogi lần đầu tiên xuất hiện cách đây khoảng 5000 năm trong khu vườn Ai Cập cổ đại, nơi trồng rau và thảo mộc bao quanh bởi tường. Nếu Hortus Ludi phần lớn được nhìn thấy qua các hình ảnh minh họa, thì Hortus Catalogi phổ biến và gần gũi hơn với thế giới hiện đại. Loại hình vườn này được cho là chịu ảnh hưởng mạnh mẽ nhất từ khu vườn Hồi giáo. Thông qua Tây Ban Nha, người Hồi giáo đã mang đến châu Âu kiến ​​thức về thực vật, y tế và văn hóa vườn, hạt giống, cây cối và hoa quả được nhập khẩu từ châu Phi, Ấn Độ và Syria.

Đối với hình thức khép kín này, thực vật luôn có vị trí đặc biệt quan trọng. Mỗi loài được phân bổ ở khu vực riêng, cho sự tiếp cận tốt nhất. Cũng chính vì vậy, khu vườn được thiết kế để bảo vệ các loài thực vật khỏi gió lạnh, những kẻ xâm phạm và thú dữ. Hortus Catalogi phát triển như một khu vườn mang đậm tính trang trí, thể hiện sự khéo léo và tỉ mỉ của những nghệ nhân tạo ra chúng. 

Hortus Contemplationis: Sự trừu tượng của không gian

Hortus Contemplationis là một khoảng trống xuyên qua khối tích của các tu viện. Bức tường bao của khu vườn cũng đồng thời là các tòa nhà.. Khu vườn khép kín này cùng một lúc có thể biểu hiện không gian hữu hạn của chính nó và cả không gian vô hạn của tự nhiên.

Để làm được điều đó, những người “làm vườn” Hortus Contemplations đặt ra giả định: nền của khu vườn là mặt phẳng nằm ngang, cố định trong hệ tọa độ hình chữ thập, và phía trên bầu trời là trần, được đóng khung bởi mái của các tòa nhà bao quanh. Lúc này, bề mặt trái đất được ví như một mặt phẳng có thể đo được, liên kết với bầu trời bằng trục mundi, tạo nên một không gian hiện sinh cũng mang lại sự hài hòa hình học, định vị khu vườn trong vũ trụ bao la. 

Dù là vẻ đẹp đến từ thị giác, sự tỉ mỉ hay tính hoàn hảo trong thiết kế hình học, mỗi loại Hortus Conclusus đều hướng đến một điểm chung là tìm tòi cái đẹp. Vẻ đẹp này không đến từ những yếu tố bên ngoài, mà nó đến từ nội tại của từng khu vườn khép kín, với nỗ lực tạo ra một thế giới vô hạn riêng biệt bên trong từng không gian hữu hạn.

@alab, viết bởi Hân.