Thành phố đồng hồ La Chaux-de-Fonds của Thuỵ Sỹ - quê hương của Le Corbusier, không chỉ là "phòng thí nghiệm" cho các công trình của thuở hàn vi (từ Villa Fallet 1906 đến Villa Turque 1917) của vị kiến trúc sư lỗi lạc mà thiết kế quy hoạch của nó còn đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nên các diễn ngôn của chủ nghĩa hiện đại trong một tương lai gần.
 |
| Quy hoạch La Chaux-de-Fonds, 1941 - Charles-Henri Junod |
 |
| Argentina Pavillion Expo 70 - Paulo Mendes da Rocha |
Khái niệm giải cấu trúc (deconstruction) bản thân nó tương đồng với một phép ẩn dụ kiến trúc. Người ta thường nói về nó với một thái độ tiêu cực. Một cái gì đó được cấu trúc, như là một hệ thống triết học, một truyền thống, một văn hoá, và theo cùng nó là một nhà giải toả cấu trúc và phá huỷ nó không còn hòn đá nào trên hòn đá nào, phân tích cấu trúc và phân rã nó. Thường người ta sẽ nói như vậy. Người ta nhìn vào một hệ thống (triết học) - của Platon hay Hegel - và nghiền ngẫm cách thức xây dựng nó, viên đá tảng nào, góc nhìn nào củng cố công trình; người ta thay đổi chúng và vì thế người ta được giải phóng khỏi quyền lực của hệ thống đó.
Đối với tôi, dầu vậy, đó chẳng phải là bản chất của giải cấu trúc. Nó không chỉ đơn thuần là kỹ thuật của người kiến trúc sư trong việc biết cách giải cấu trúc cái đã được cấu trúc, nhưng là cuộc thăm dò dựa trên chính bản thân kỹ thuật, dựa trên quyền lực của các ẩn dụ kiến trúc và nhờ đó cấu thành nên cách thức hùng biện kiến trúc riêng của nó. Giải cấu trúc không đơn thuần - như tên gọi của nó gợi ý - là một kỹ thuật đảo ngược của quá trình xây dựng khi mà nó có khả năng cấu thành cho bản thân nó ý tưởng của sự cấu trúc/ xây dựng. Người ta có thể nói rằng chẳng có gì có tính kiến trúc hơn sự giải cấu trúc nhưng cũng chẳng có gì có ít tính kiến trúc như nó. Suy tư có tính kiến trúc (về kiến trúc) chỉ có thể được xem là giải cấu trúc theo nghĩa sau: như một nỗ lực hình dung cái gì đã thiết lập nên quyền lực của cái gạch nối có tính kiến trúc ở trong triết học.
Từ điểm này chúng ta có thể quay trở lại điểm kết nối giải cấu trúc với ngữ (viết): tính không gian của nó, suy tư xét trên phương diện một lối đi, của việc mở ra một con đường mà ở đó - không biết sẽ dẫn đến đâu - hằn in dấu vết (trace) của nó. Nhìn lại theo cách này, người ta có thể nói rằng mở ra một con đường là cách viết mà ở đó không thể quy hướng về con người hay Thiên Chúa hay động vật bởi vì nó định rõ theo nghĩa rộng nhất một không gian mà sự phân loại - con người/Thiên Chúa/ con vật - có thể hình thành. Sự viết này thực tình là một mê cung bởi nó chẳng có bắt đầu hay kết thúc. Người ta luôn trên đường. Sự đối lập giữa thời gian và không gian, giữa thời gian của lời phát biểu và không gian của đền thờ hay ngôi nhà không còn có bất kỳ ý nghĩa nào. Người ta sống ở trong ngữ (writing). Ngữ là một cách sống.
- Architecture where the desire may live, Jacques Derrida & Peter Eisenman
 |
| Donald Judd installation, Marfa, Texas |
Trong số 8 kiến trúc sư được đề cập ở quyển sách mà "ai cũng biết là quyển nào đấy" của Rafael Moneo, James Stirling làm tôi bối rối nhất. Có lẽ là bởi vì tôi còn chưa quen với Hiện đại mới, hoặc có lẽ là do tôi gà mờ nhưng tiếp cận của ông ấy không quá đặc trưng, theo nghĩa là dễ khái quát quá làm thành đặc điểm. Cho nên, có một thời gian tôi thấy ngại phải nói về ổng.
Chỉ đến một buổi khuya tối trời, ở trong tình thế "nguy cấp", tôi mới vỡ ra những phân tích của Moneo. Đặc biệt với câu chuyện mặt cắt. Mà tôi nghĩ đúng ra trong tình thế cụ thể của Stirling, có nên chăng gọi đó là tiết diện. Còn nhớ plug-in "follow me" dùng trong Sketch-up, nó gần giống với cách Stirling làm kiến trúc, ít nhất là ở trong giai đoạn đầu. Khi ông nghĩ rằng mình có thể làm mới Hiện đại bằng mặt cắt thay cho mặt bằng vốn vẫn được các nhà Hiện đại tận dụng triệt để. Thực tế là trước hiện đại thì chưa hề có phương pháp thiết kế bằng mặt bằng, các KTS thời trước thiết kế bằng các yếu tố kiến trúc và mặt bằng chỉ là sự thể hiện bản vẽ. Ngạc nhiên chưa?
Trở lại với James Stirling và "mặt cắt" của ông ấy.
Muốn đọc Carlo Scarpa thì phải học lại về Venice. Không thể nhắc đến đàn ông mà bỏ qua quê quán của anh ấy. Điều này cũng tương tự với phụ nữ, trẻ em và cơ bản là mọi người. Lấy ví dụ như Las Vegas đối với Frank Gehry và Japan đối với hầu hết các KTS Nhật.
Đối với thành phố trôi lửng lơ Venice, tôi vẫn chưa hết bàng hoàng vì nó được "neo" vào mặt đất nhờ các cọc gỗ. Không phải được gia nhiệt cưỡng bức YakiSugi, các cọc gỗ sồi tồn tại gần như là "vĩnh viễn" này không bị mục rửa là do được đóng dày đặc và cứng ngắc vào trong lớp đất thành những cụm cọc. Cứ vậy mà nó đã trải qua được hàng chục thế kỷ kể từ những ngày đầu người tị nạn di cư đến đây sau khi đế quốc La Mã hùng mạnh sụp đổ.
Seri Bê của Phục Hưng, hiện giờ mới có 4 cái tên: Brunelleschi, Bramante, Borromini và Bernini.
 |
| Cortile del Belvedere - Bramante |
Nhắc đến Bramante sao cho dễ nhớ? Theo như Gombrich, Bramante là nguyên nhân gián tiếp dẫn đến cuộc khủng hoảng của Giáo hội Công giáo La Mã, sau đó là cuộc Cải Cách (Reformation) cuối TK16 đầu TK17. Cơ bản nằm ở tham vọng thể hiện trong bản thiết kế Đại giáo đường Thánh Peter của ông này đòi hỏi quá nhiều tiền của.
Có nhiều hướng tiếp cận khi nói về tương lai, nhưng dù là khía cạnh nào chúng ta vẫn có xu hướng vạch ra những viễn cảnh hoàn hảo hơn thực tại. Ở phương diện nào đó, đây có lẽ là tín hiệu tích cực, nhưng suy cho cùng thì hoàn hảo là như thế nào, và liệu có một chuẩn mực nào để định nghĩa đầy đủ “tương lai hoàn hảo”?
Khi người Việt định cư trên đất liền, hình dáng con thuyền vẫn hiển hiện trong đời sống thường ngày. Ngôi đình mái lợp ngói vẩy, bốn góc đao cong vút như con thuyền rẽ sóng vượt ngàn khơi. Ngôi nhà nóc oằn, mái túm trên trống đồng Đông Sơn là hình ảnh của một con thuyền úp ngược. Theo nhà khảo cổ V. Goloubew, nhà cổ của người Việt mang hình dáng con thuyền được nâng khỏi mặt đất (3). Con thuyền úp ngược cung cấp không gian cho sự cư ngụ và sinh sống trên mặt đất. Ở quy mô nhỏ hơn, đó là hình ảnh chiếc nón lá che chắn mái đầu trước thời tiết nắng mưa. Đường biên dưới mái nhà đánh dấu phạm vi ảnh hưởng và thuộc sự tư hữu của người chủ nhân. Trên hành trình di cư, nơi nào mái nhà của ta có thể lắp được và trụ vững, nơi đó trở thành vùng đất an toàn để sinh sống.
 |
“Vietnam” (Peter Schmid, Paradies im Drachenschlund : Reise durch Hinterindien, Java und Sumatra [1956]) |
Hai khả năng sinh sống thường được định nghĩa: sống định cư, ở yên một chỗ hoặc sống du cư, nay đây mai đó. Khi lối sống định cư với suy nghĩ “an cư lạc nghiệp” đã trở nên quen thuộc với con người hiện đại, lối sống du cư cùng khả năng vận động và thay đổi - điều dường như đã bị quên lãng - cũng cần được nhắc nhớ.
 |
Con phố trong ngôi làng ngập nước, Bắc Kỳ (L'Indochine en cartes postales: Avant l'ouragan, 1900-1920, Jean Noury [1999]) |
Những yếu tố đa dạng của kiến trúc cổ điển được sắp xếp vào trong những tổng thể nhất quán thông qua các hệ thống tỉ lệ hình học. Mặc dù tỉ lệ có thể được biểu thị bằng số học nhưng các mối quan hệ được mong đợi cơ bản là hình học. Cách ngôn nổi tiếng của Alberti, “Vẻ đẹp là sự hòa hợp giữa các phần mà ở đó không gì có thể được thêm vào hay bớt ra” cho thấy lý tưởng về tính thống nhất hữu cơ trong hình học. Những quy ước kiến trúc cổ điển không những chỉ ra tỉ lệ của các thành tố đơn lẻ mà còn là mối quan hệ giữa những thành tố ấy với nhau. Những thành tố tạo thành những tập hợp để rồi làm nên những tổng thể to lớn hơn. Những quy luật khắt khe về đường trục, tính đối xứng, hay trình tự (sequence) hình thức chi phối cách thức tổ chức của tổng thể. Kiến trúc cổ điển cho thấy sự đa dạng quy luật này, nhưng nguyên tắc phân bố cấp bậc của từng thành tố trong tổng thể luôn không đổi. Những thành tố đơn lẻ vẫn giữ nguyên được trật tự cấp bậc bằng những mối liên hệ hình học mở rộng nhằm bảo toàn sự thống nhất toàn diện.
 |
| Great Mosque of Cordoda, Spain |
 |
| Zaha Hadid, The Peak — Night, Hong Kong, 1990 |
"Trường miêu tả một không gian tạo bởi sự lan truyền, bởi những hiệu ứng. Nó chẳng bao hàm bất kỳ vật chất hay điểm vật liệu (material points) nào, thay vào đó là các chức năng, véc-tơ và tốc độ. Nó miêu tả các mối quan hệ cục bộ của những khác biệt ở bên trong các trường của sự cấp tốc, sự truyền động và của những điểm lao nhanh, trong một từ mà Minkowski gọi là thế giới."
Sanford Kwinter, 1986
Khuya về trăng tỏ vườn đông
Ngày tàn đã thở vào lòng từng cơn
Đá nằm những mảnh thân trơn
Bóng rung rinh lá như khơi chuyện trò
Nụ hồng nghe thấy chợt lo
Chẳng may quá trớn, thì to chuyện mình.
Sáng ra có kẻ đưa tình
Rào kia mở lối, cho mình gặp ta.
Đừng tưởng chúng rầu rĩ
Chúng đang nhảy ầm ĩ
Vòng cánh tay siết chặt
Hát vang nào đi đi
Qua hết ngày lại tháng
Dầm kèo và đinh tán
Bật tắt không ngơi nghỉ
Những cái bóng thẳng hàng
Nội rồi ba rồi tôi
Những cột chống chẳng ngơi
Một ngày xin nghỉ phép
Mỏi chân bó gối ngồi
Chỉ có những khoảng đen
Trong nhà thôi cót két
Như sáng hôm mẹ đi
Lạnh qua khe cửa hẹp.
Một cái ghế
không đổi chân khi mỏi
và chiếc giường dẫu mệt
chẳng khuỵu lấy một giây
Nhưng chúng ta
trong sự bất ổn của giống loài thượng đẳng
gọi chúng là
Đồ vô tri vô giác!
chỉ bởi vật đơn thuần bộc lộ
bản chất mình ở sự im lìm
đầy ơn phước.
Thậm chí khi bị moi ruột,
tháo rời,
vứt bỏ,
nghiền nát
hay đối mặt với tội ác tái chế.
Vật còn dễ chấp nhận hơn ta,
trong cơn nóng giận
của một cú đập bàn.
Người ta bảo tôi
“Chân không chạm đất
và bước đi trên những tấm sàn như thể dòng sông”
Như thể mây
và núi
tôi sẽ nói leo vào
bởi trái đất này thực sự là nhà
vào vũ trụ giống như lên thành phố
Một bước nhảy
mặt trăng chào tôi tới
ướm thử chân
vào dấu tích khổng lồ ngàn năm
để cưu mang thiên tài
và hoàn tất công trình sáng tạo
trong điệu nhảy các vì sao tinh cầu
Kể từ đó
khi chạm đất với đôi chân trần
trọng lực
sàn gỗ
xi măng
gạch vụn
thô ráp
sần
trơn
một hai
một
một
tôi sẽ nhảy
khi tôi chạm đất với đôi chân trần.
Một khung cửa xoay
liệu có thể nào
trong tích tắc
trở về thời gian nó đã đóng khung
quy hồi
Ngày hôm qua đã mất?
Một tên trộm quèn
hẳn phải tắt bóng nắng trên bậu cửa
Và hàng cây mắt lá xanh rì
mở trừng trừng
lẽ nào chẳng chứng kiến một giây?
Ngày hôm qua đã mất
phải chăng là thân thuộc
bởi một tên trong bọn chúng ta
Tôi hay nó?
đã đang đứng ở đây
lại mơ về
một khung cửa sổ khác!
